Oleśnica jest miastem, którego historia sięga odległością czasów
pierwszych śląskich książąt piastowskich. Nazwa Oleśnica dotyczy
osady targowej wymienianej w dokumencie biskupa wrocławskiego Żyrosława
już w 1189r. Oleśnica była wtedy miejscowością posiadającą swoje
zaplecze i umocnienia obronne. W 1214r. prawnuk króla polskiego Henryk
Brodaty zrzeka się dochodów z oleśnickich targów. W 1255r. książę
wrocławski Henryk III nadaje Oleśnicy prawa miejskie oparte na prawie średzkim.
W 1312r. Oleśnica i przyległe ziemie otrzymują status księstwa, które
od 1320r. stają się siedzibą piastowskiego księcia Konrada z Namysłowa.
Zapoczątkował on dynastię książąt oleśnickich Konradów. Rządzili
oni
księstwem aż do roku 1492 do śmierci ostatniego Konrada Młodszego
Białego. Król polski Władysław Jagiellończyk przekazuje księstwo oleśnickie
książęcej rodzinie Podiebradów z Czech. Bliskie związki Podiebradów
ze śląskimi Piastami wzmacniają kulturę polską na tych ziemiach.
Wiele cór polskich książąt było żonami władców księstwa oleśnickiego
m. in. Krystyna Szydłowiecka - córka kasztelana krakowskiego, która
spoczywa obok swojego męża Jana z Podiebradu na sarkofagu znajdującym się w mauzoleum obok ołtarza.
Najwspanialszy rozkwit kulturalny I handlowy osiągnęła Oleśnica za rządów
księcia Karola II i jego żony Elżbiety, córki księcia legnickiego
Jerzego II Piasta. Przebudowano wtedy zamek, który otrzymał dzisiejszą
formę, wzbogacono kościół o piękną ambonę, malarstwo emporowe, założono
bibliotekę, zwaną dzisiaj łańcuchową. W 1647r. umiera ostatni z
Podiebradów -książę Karol Fryderyk, córka jego Elżbieta Maria
wychodzi za mąż za Sylwiusza Nemroda Wurtemberga, który od 1649r.
obejmuje rządy nad księstwem oleśnickim. Aż do 1792r. Oleśnica i księstwo
pozostaje pod rządami Wurtembergów. Był to czas rozwoju handlu, rzemiosła,
kultury. Od 1805r. księstwo przechodzi w ręce Fryderyka Wilhelma II, króla
Prus. Ten okres dla miasta nie przyniósł żadnych większych zmian. Życie
miasta koncentruje się wokół pracy młynów, zakładu naprawy parowozów
I garnizonu wojskowego. Od stycznia 1945r. Oleśnica stała się częścią
państwa polskiego, a o jej wizerunku zadecydowała napływowa ludność z
wielu rejonów dawnej Polski, które zostały utracone w wyniku II wojny
światowej wywołanej w 1939r. przez państwo niemieckie.
Bazylika mniejsza w Oleśnicy była niegdyś kościołem
zamkowym, zależnym od władców mieszkających na zamku. Przypuszcza się,
że istniał on w formie kaplicy już w X w. jako budowla drewniana, co
potwierdziły badania archeologiczne z 1907r., o których wspomina F.
Landsberger. W 1320r. książę piastowski Konrad I wznosi kościół
ceglany. Pierwszym proboszczem, którego imię przechowało się w
dokumentach /1230r./ to kanonik wrocławski i notariusz książęcy
Tomasz. W 1465r. zaczęto rozbudowę kościoła o nowe podwyższone
sklepienie. W latach ok. 1500-1510 wzniesiono kaplicę I kruchtę przy
nawie północnej oraz zakrystię. W 1538r. kościół został przejęty
przez protestantów, zmieniono wtedy patrona kościoła na Jana
Chrzciciela. Od 1698 do 1700r. dobudowywano przy południowej ścianie
prezbiterium, kaplicę grobową książąt Wurttemberskich z podziemną
kryptą pod prezbiterium. W 1708r. zostaje zmieniony gotycki ołtarz z
1500r. i zastąpiony późnobarokową konstrukcją ołtarzową do dnia
dzisiejszego stojącą w prezbiterium. Jedyną zachowaną rzeźbą z
poprzedniego ołtarza jest stojąca na wsporniku przy prezbiterium rzeźba
św. Jana Chrzciciela. W 1905r. w trakcie prac budowlanych runęły
sklepienia nawy głównej i południowej niszcząc w dużym stopniu wyposażenie
kościoła. W latach 1906-1908 odbudowano kościół pod kierunkiem architekta Kaehlera. Od
1990r. trwa renowacja kościoła I jego wyposażenia, jej celem jest
przywrócenie świątyni dawnej świetności.
Ołtarz główny stoi na ścianie wschodniej kościoła. Jak każdy kościół
gotycki jest obiektem orientowanym.Budowniczy ołtarza przewidział efekt świetlny wschodzącego słońca na
porannych mszach, gdyż wtedy forma tego dzieła osiąga najwyższy wyraz
artystyczny. Ołtarz jest konstrukcją architektoniczną dwukondygnacyjną
na cokole o trójosiowej kondygnacji głównej. Rzeźby i ornamenty zostały
wykonane w pracowni wrocławskiego mistrza Jana Riedla. Autorstwo obrazów
jest nieznane, ale przypuszcza się iż na obrazie głównym. "Złożenie
do grobu" w lewym rogu autor zamieścił swój portret. Postać
autora wyraźnie wyróżnia się z pośród innych, biorących udział w
przedstawionej scenie, tym iż spogląda w stronę widza, a nie w kierunku
centrum akcji jak inne przedstawione postacie. Założenie ideowe ołtarza
związane jest z ideą dzieła bożego, a jego dwukondygnacyjność
odpowiada podziałowi Biblii na Nowy i Stary Testament. Na szczycie
konstrukcji znajduje się rzeźbiona gloria z okiem Opatrzności
symbolizująca Stwórcę. Na tej kondygnacji stoją dwie rzeźby: Mojżesza
[ po prawej ] i Jana Chrzciciela. Mojżesz rozpoczyna Stary Testament, a
postać Jana go zamyka, kończąc czas przygotowania do nadejścia
Mesjasza. Kondygnacja dolna jest kondygnacją główną, zbudowaną na trójosiowym
podziale z czterema kolumnami. Między kolumnami stoją rzeźby
przedstawiające kronikarzy dzieła odkupienia czyli od lewej Ewangelistę:
św. Mateusza, św. Marka, św. Łukasza i św. Jana. Na głównej osi ołtarza
znajdują się cztery obrazy olejne przedstawiające najważniejsze
wydarzenia z czasu działalności Chrystusa. Na wysokości predelli za
tabernakulum znajduje się obraz :"Ostatnia wieczerza", a powyżej
w centrum ołtarza widzimy scenę "Złożenie do grobu". Następnym
malowidłem w kierunku ku górze jest "Zmartwychwstanie".
Kolejny obraz to powrót do Ojca czyli "Wniebowstąpienie", w
którym zamyka się czas odkupienia i treść ideowa ołtarza. Dzieło to
jest fundacją księcia oleśnickiego Karola Fryderyka II Wirttemberga z
1708r.
Dzieło najwyższej klasy artystycznej wykonane na zamówienie oleśnickiego księcia
Karola II Podiebrada i jego żony Elżbiety Magdaleny z Piastów legnicko-brzeskich. Zlecenie para książęca złożyła w
pracowni mistrza Gerharda Henrika z Amsterdamu, który zamieszkał we Wrocławiu
po wcześniejszym pobycie w Koloni i Gdańsku. Konstrukcję drewnianą wg
projektów Gerharda Henrika wykonał wrocławski stolarz Marcin Riedel. Na
umowie o dzieło zachowanej w archiwum miasta Wrocławia pisarz zanotował
uwagi o cenie 400 talarów oraz o wielkim zmyśle artystycznym księcia.
Malarską dekorację ambony oraz cykl obrazów przedstawiających sceny z
życia Chrystusa wykonał Fryderyk Lochner. Jemu przypisuje się też
autorstwo obrazów emporowych nawy głównej, jak również obrazu wiszącego
na filarze <Wywyższenie węża miedzianego>. Ambona została
wykonana w 1605 r. w stylu późnego renesansu-manieryzmu. Jest konstrukcją
profilowaną wspartą na pniu drzewa i figurze św. Krzysztofa. Korpus i
baldachim zostały zbudowane na rzucie sześcioboku. Na schody ambony
prowadzi ozdobna furta z malowidłem <Głowa Chrystusa cierniem
koronowana> i płaskorzeźbą Adama i Ewy, u szczytu rzeźbiony orzeł
św. Jana Apostoła-herb parafii i miasta. Baldachim wieńczy rzeźba Chrystusa Zmartwychwstałego, a zamykają
anioły z tarczami herbowymi - od lewej : Podiebradów, Piastów, Meklemburczyków
oraz Hohenzollernów. Na cokołach między obrazami niegdyś stały rzeźby
Apostołów i Mojżesza oraz św. Jana Chrzciciela. Nie dawno część ich
odnaleziono i po konserwacji powrócą na ambonę. Jest to dzieło świadczące
swoją kolorystyką, przedstawieniem aniołów w pozycjach niemal
tanecznych, o radości i dostatku epoki, w której powstało, a która
została zamknięta wojnami religijnymi w Europie (wojna
trzydziestoletnia). Między baldachimem a konsolą ambony wisi w pięknej
manierystycznej ramie obraz <Ukrzyżowanie>, który wrócił na
swoje miejsce po konserwacji. W trakcie prac konserwatorskich przy tym
obrazie odkryto zamalowane wcześniej postacie Ezechiela Kolbergera z
rodziny Wurtembergów i jego żony Marty polskiego herbu Łabędź.
Kolejny element wystroju kościoła pochodzi z czasów po wojnie
trzydziestoletniej. Są to loże książęce i stalle tzw. loża kaznodziejska utrzymana w poważnej
tonacji złota i czerni. Loża książęca przystawała do empory
organowej i łącznika zamku z kościołem. Była to droga, którą
rodzina książęca i jej goście wchodzili do świątyni, by uczestniczyć
w nabożeństwach. Po katastrofie sklepień kościoła loże książęce
uległy zniszczeniu i w czasie renowacji w 1908r. zbudowano z dwóch jedną
i umieszczono na emporze przystającej do prezbiterium. Loża
kaznodziejska przystaje do drzwi zakrystii, służyła również jako
stalle dla patrycjuszy miasta.
Nad lożą kaznodziejską wiszą obrazy malowane na desce.
Pierwszy od lewej to <Ecce homo> ze św. Andrzejem. Jest to
epitafium Andrzeja Bebra, kapelana księcia oleśnickiego prawdopodobnie autorstwa Mistrza z Góry Śląskiej.
Drugi to również obraz epitafijny Kaspra Borau /z Borowej/ kanclerza księcia
oleśnickiego ze św. Barbarą i Katarzyną - patronkami zmarłego, które
adorują <Chrystusa u studni mistycznej>. Trzecim obrazem jest
manierystyczne <Ukrzyżowanie> powstałe w kręgu artystów szkoły
śląskiej. Ciekawostką tego obrazu jest wielobarwny tłum pod krzyżem w
polskich strojach. Na tej ścianie przylegającej do prezbiterium znajdują
się również dwa epitafia wykonane w piaskowcu. Pierwsze umieszczone niżej
to epitafium z podobizną Jerzego Podiebrada - księcia oleśnicko-ziębickiego w stylu renesansowym w 1554r. na zlecenie jego brata Jana. Drugie
epitafium zamieszczone wyżej to epitafium księcia ziębicko-oleśnickiego
Karola Krzysztofa Podiebrada zmarłego w 1569 roku. fundacji baronówny
Barbary von Biberstein.
W mauzoleum obok ołtarza znajduje się sarkofag kamienny
księcia oleśnickiego Jana Podiebrada i żony jego Krystyny Szydłowieckiej.
Sarkofag niegdyś stał przed ołtarzem, później został przeniesiony do
mauzoleum. Wykonany został przez J. Oslawa w stylu renesansowym w 1557r.
zaraz po śmierci żony Krystyny Szydłowieckiej/1556r./, książę Jan
zmarł w 1565r. Emporę południową w nawie głównej zdobi malarstwo
temperowe na desce z lat ok. 1597-1603, którego autorstwo przypisywane
jest F.Lochnerowi.Każda z płycin oddzielona jest ornamentem
kandelabrowym. Są to przedstawienia patriarchów Starego i świętych
Nowego Testamentu. Stanowiło ono w czasach, gdy umiejętność czytania
nie była tak powszechna jak dzisiaj, ilustrację Słowa Bożego głoszonego
przez kaznodzieję.
W ścianę zachodnią wpisany został barokowy prospekt organowy z 1686r.
oraz chór muzyczny, który z prospektem tworzy stylistyczną całość. Prospekt
powstał na zlecenie oleśnickiego księcia Sylwiusza Niemroda
Wurttemberga I jego żony Karoliny Mompelgard, których herby wieńczą od
góry cały układ kompozycyjny. Autorstwo instrumentu organowego
przypisuje się Danielowi Wagerowi. Chór muzyczny zdobią cztery malowidła
ilustrujące psalm 150-ty - >...grajcie Panu na harfie...<,
przedstawiające putta z instrumentami. W nawie bocznej, w kaplicy Matki Boskiej Różańcowej stoi ołtarz
neogotycki wykonany z początkiem XX wieku z płaskorzeźbą z ok. 1948r.
Ściany tej kaplicy zdobią współczesne obrazy. W tej nawie znajduje się
również kaplica z dwoma manierystycznymi epitafiami z 1573r. -
>Chrzest w Jordanie< i >Ukrzyżowanie<.
Od 1990r.prowadzone są prace renowacyjne bazyliki, których
założeniem jest przywrócenie bazylice dawnej świetności, odtworzenie
założeń artystycznych dzieł zdobiących ściany bazyliki.
W 1998r. 3 października Prefekt Kongregacji Kultu Bożego
I Sakramentów ks. kardynał Medina przyznał oleśnickiemu kościołowi
p.w. św. Jana Apostoła godność Bazyliki Mniejszej. Godność tę
uzyskano dzięki staraniom ks. Kardynała Henryka Gulbinowicza i księdza
infułata Władysława Ozimka - proboszcza parafii.