Oleśnica jest miastem, którego historia sięga odległością czasów pierwszych śląskich książąt piastowskich. Nazwa Oleśnica dotyczy osady targowej wymienianej w dokumencie biskupa wrocławskiego Żyrosława już w 1189r. Oleśnica była wtedy miejscowością posiadającą swoje zaplecze i umocnienia obronne. W 1214r. prawnuk króla polskiego Henryk Brodaty zrzeka się dochodów z oleśnickich targów. W 1255r. książę wrocławski Henryk III nadaje Oleśnicy prawa miejskie oparte na prawie średzkim.

     W 1312r. Oleśnica i przyległe ziemie otrzymują status księstwa, które od 1320r. stają się siedzibą piastowskiego księcia Konrada z Namysłowa. Zapoczątkował on dynastię książąt oleśnickich Konradów. Rządzili oni
księstwem aż do roku 1492 do śmierci ostatniego Konrada Młodszego Białego. Król polski Władysław Jagiellończyk przekazuje księstwo oleśnickie książęcej rodzinie Podiebradów z Czech. Bliskie związki Podiebradów ze śląskimi Piastami wzmacniają kulturę polską na tych ziemiach. Wiele cór polskich książąt było żonami władców księstwa oleśnickiego m. in. Krystyna Szydłowiecka - córka kasztelana krakowskiego, która spoczywa obok swojego męża Jana z Podiebradu na sarkofagu znajdującym się w mauzoleum obok ołtarza. Najwspanialszy rozkwit kulturalny I handlowy osiągnęła Oleśnica za rządów księcia Karola II i jego żony Elżbiety, córki księcia legnickiego Jerzego II Piasta. Przebudowano wtedy zamek, który otrzymał dzisiejszą formę, wzbogacono kościół o piękną ambonę, malarstwo emporowe, założono bibliotekę, zwaną dzisiaj łańcuchową. W 1647r. umiera ostatni z Podiebradów -książę Karol Fryderyk, córka jego Elżbieta Maria wychodzi za mąż za Sylwiusza Nemroda Wurtemberga, który od 1649r. obejmuje rządy nad księstwem oleśnickim. Aż do 1792r. Oleśnica i księstwo pozostaje pod rządami Wurtembergów. Był to czas rozwoju handlu, rzemiosła, kultury. Od 1805r. księstwo przechodzi w ręce Fryderyka Wilhelma II, króla Prus. Ten okres dla miasta nie przyniósł żadnych większych zmian. Życie miasta koncentruje się wokół pracy młynów, zakładu naprawy parowozów I garnizonu wojskowego. Od stycznia 1945r. Oleśnica stała się częścią państwa polskiego, a o jej wizerunku zadecydowała napływowa ludność z wielu rejonów dawnej Polski, które zostały utracone w wyniku II wojny światowej wywołanej w 1939r. przez państwo niemieckie.

     Bazylika mniejsza w Oleśnicy była niegdyś kościołem zamkowym, zależnym od władców mieszkających na zamku. Przypuszcza się, że istniał on w formie kaplicy już w X w. jako budowla drewniana, co potwierdziły badania archeologiczne z 1907r., o których wspomina F. Landsberger. W 1320r. książę piastowski Konrad I wznosi kościół ceglany. Pierwszym proboszczem, którego imię przechowało się w dokumentach /1230r./ to kanonik wrocławski i notariusz książęcy Tomasz. W 1465r. zaczęto rozbudowę kościoła o nowe podwyższone sklepienie. W latach ok. 1500-1510 wzniesiono kaplicę I kruchtę przy nawie północnej oraz zakrystię. W 1538r. kościół został przejęty przez protestantów, zmieniono wtedy patrona kościoła na Jana Chrzciciela. Od 1698 do 1700r. dobudowywano przy południowej ścianie prezbiterium, kaplicę grobową książąt Wurttemberskich z podziemną kryptą pod prezbiterium. W 1708r. zostaje zmieniony gotycki ołtarz z 1500r. i zastąpiony późnobarokową konstrukcją ołtarzową do dnia dzisiejszego stojącą w prezbiterium. Jedyną zachowaną rzeźbą z poprzedniego ołtarza jest stojąca na wsporniku przy prezbiterium rzeźba św. Jana Chrzciciela. W 1905r. w trakcie prac budowlanych runęły sklepienia nawy głównej i południowej niszcząc w dużym stopniu wyposażenie kościoła. W latach 1906-1908 odbudowano kościół pod kierunkiem architekta Kaehlera. Od 1990r. trwa renowacja kościoła I jego wyposażenia, jej celem jest przywrócenie świątyni dawnej świetności.

     

Ołtarz główny stoi na ścianie wschodniej kościoła. Jak każdy kościół gotycki jest obiektem orientowanym.Budowniczy ołtarza przewidział efekt świetlny wschodzącego słońca na porannych mszach, gdyż wtedy forma tego dzieła osiąga najwyższy wyraz artystyczny. Ołtarz jest konstrukcją architektoniczną dwukondygnacyjną na cokole o trójosiowej kondygnacji głównej. Rzeźby i ornamenty zostały wykonane w pracowni wrocławskiego mistrza Jana Riedla. Autorstwo obrazów jest nieznane, ale przypuszcza się iż na obrazie głównym. "Złożenie do grobu" w lewym rogu autor zamieścił swój portret. Postać autora wyraźnie wyróżnia się z pośród innych, biorących udział w przedstawionej scenie, tym iż spogląda w stronę widza, a nie w kierunku centrum akcji jak inne przedstawione postacie. Założenie ideowe ołtarza związane jest z ideą dzieła bożego, a jego dwukondygnacyjność odpowiada podziałowi Biblii na Nowy i Stary Testament. Na szczycie konstrukcji znajduje się rzeźbiona gloria z okiem Opatrzności symbolizująca Stwórcę. Na tej kondygnacji stoją dwie rzeźby: Mojżesza [ po prawej ] i Jana Chrzciciela. Mojżesz rozpoczyna Stary Testament, a postać Jana go zamyka, kończąc czas przygotowania do nadejścia Mesjasza. Kondygnacja dolna jest kondygnacją główną, zbudowaną na trójosiowym podziale z czterema kolumnami. Między kolumnami stoją rzeźby przedstawiające kronikarzy dzieła odkupienia czyli od lewej Ewangelistę: św. Mateusza, św. Marka, św. Łukasza i św. Jana. Na głównej osi ołtarza znajdują się cztery obrazy olejne przedstawiające najważniejsze wydarzenia z czasu działalności Chrystusa. Na wysokości predelli za tabernakulum znajduje się obraz :"Ostatnia wieczerza", a powyżej w centrum ołtarza widzimy scenę "Złożenie do grobu". Następnym malowidłem w kierunku ku górze jest "Zmartwychwstanie". Kolejny obraz to powrót do Ojca czyli "Wniebowstąpienie", w którym zamyka się czas odkupienia i treść ideowa ołtarza. Dzieło to jest fundacją księcia oleśnickiego Karola Fryderyka II Wirttemberga z 1708r.

     

Dzieło najwyższej klasy artystycznej wykonane na zamówienie oleśnickiego księcia Karola II Podiebrada i jego żony Elżbiety Magdaleny z Piastów legnicko-brzeskich. Zlecenie para książęca złożyła w pracowni mistrza Gerharda Henrika z Amsterdamu, który zamieszkał we Wrocławiu po wcześniejszym pobycie w Koloni i Gdańsku. Konstrukcję drewnianą wg projektów Gerharda Henrika wykonał wrocławski stolarz Marcin Riedel. Na umowie o dzieło zachowanej w archiwum miasta Wrocławia pisarz zanotował uwagi o cenie 400 talarów oraz o wielkim zmyśle artystycznym księcia. Malarską dekorację ambony oraz cykl obrazów przedstawiających sceny z życia Chrystusa wykonał Fryderyk Lochner. Jemu przypisuje się też autorstwo obrazów emporowych nawy głównej, jak również obrazu wiszącego na filarze <Wywyższenie węża miedzianego>. Ambona została wykonana w 1605 r. w stylu późnego renesansu-manieryzmu. Jest konstrukcją profilowaną wspartą na pniu drzewa i figurze św. Krzysztofa. Korpus i baldachim zostały zbudowane na rzucie sześcioboku. Na schody ambony prowadzi ozdobna furta z malowidłem <Głowa Chrystusa cierniem koronowana> i płaskorzeźbą Adama i Ewy, u szczytu rzeźbiony orzeł św. Jana Apostoła-herb parafii i miasta. Baldachim wieńczy rzeźba Chrystusa Zmartwychwstałego, a zamykają anioły z tarczami herbowymi - od lewej : Podiebradów, Piastów, Meklemburczyków oraz Hohenzollernów. Na cokołach między obrazami niegdyś stały rzeźby Apostołów i Mojżesza oraz św. Jana Chrzciciela. Nie dawno część ich odnaleziono i po konserwacji powrócą na ambonę. Jest to dzieło świadczące swoją kolorystyką, przedstawieniem aniołów w pozycjach niemal tanecznych, o radości i dostatku epoki, w której powstało, a która została zamknięta wojnami religijnymi w Europie (wojna trzydziestoletnia). Między baldachimem a konsolą ambony wisi w pięknej manierystycznej ramie obraz <Ukrzyżowanie>, który wrócił na swoje miejsce po konserwacji. W trakcie prac konserwatorskich przy tym obrazie odkryto zamalowane wcześniej postacie Ezechiela Kolbergera z rodziny Wurtembergów i jego żony Marty polskiego herbu Łabędź.

     

Kolejny element wystroju kościoła pochodzi z czasów po wojnie trzydziestoletniej. Są to loże książęce i stalle tzw. loża kaznodziejska utrzymana w poważnej tonacji złota i czerni. Loża książęca przystawała do empory organowej i łącznika zamku z kościołem. Była to droga, którą rodzina książęca i jej goście wchodzili do świątyni, by uczestniczyć w nabożeństwach. Po katastrofie sklepień kościoła loże książęce uległy zniszczeniu i w czasie renowacji w 1908r. zbudowano z dwóch jedną i umieszczono na emporze przystającej do prezbiterium. Loża kaznodziejska przystaje do drzwi zakrystii, służyła również jako stalle dla patrycjuszy miasta.

     

Nad lożą kaznodziejską wiszą obrazy malowane na desce. Pierwszy od lewej to <Ecce homo> ze św. Andrzejem. Jest to epitafium Andrzeja Bebra, kapelana księcia oleśnickiego prawdopodobnie autorstwa Mistrza z Góry Śląskiej. Drugi to również obraz epitafijny Kaspra Borau /z Borowej/ kanclerza księcia oleśnickiego ze św. Barbarą i Katarzyną - patronkami zmarłego, które adorują <Chrystusa u studni mistycznej>. Trzecim obrazem jest manierystyczne <Ukrzyżowanie> powstałe w kręgu artystów szkoły śląskiej. Ciekawostką tego obrazu jest wielobarwny tłum pod krzyżem w polskich strojach. Na tej ścianie przylegającej do prezbiterium znajdują się również dwa epitafia wykonane w piaskowcu. Pierwsze umieszczone niżej to epitafium z podobizną Jerzego Podiebrada - księcia oleśnicko-ziębickiego w stylu renesansowym w 1554r. na zlecenie jego brata Jana. Drugie epitafium zamieszczone wyżej to epitafium księcia ziębicko-oleśnickiego Karola Krzysztofa Podiebrada zmarłego w 1569 roku. fundacji baronówny Barbary von Biberstein.

     W mauzoleum obok ołtarza znajduje się sarkofag kamienny księcia oleśnickiego Jana Podiebrada i żony jego Krystyny Szydłowieckiej. Sarkofag niegdyś stał przed ołtarzem, później został przeniesiony do mauzoleum. Wykonany został przez J. Oslawa w stylu renesansowym w 1557r. zaraz po śmierci żony Krystyny Szydłowieckiej/1556r./, książę Jan zmarł w 1565r. Emporę południową w nawie głównej zdobi malarstwo temperowe na desce z lat ok. 1597-1603, którego autorstwo przypisywane jest F.Lochnerowi.Każda z płycin oddzielona jest ornamentem kandelabrowym. Są to przedstawienia patriarchów Starego i świętych Nowego Testamentu. Stanowiło ono w czasach, gdy umiejętność czytania nie była tak powszechna jak dzisiaj, ilustrację Słowa Bożego głoszonego przez kaznodzieję.

     

W ścianę zachodnią wpisany został barokowy prospekt organowy z 1686r. oraz chór muzyczny, który z prospektem tworzy stylistyczną całość. Prospekt powstał na zlecenie oleśnickiego księcia Sylwiusza Niemroda Wurttemberga I jego żony Karoliny Mompelgard, których herby wieńczą od góry cały układ kompozycyjny. Autorstwo instrumentu organowego przypisuje się Danielowi Wagerowi. Chór muzyczny zdobią cztery malowidła ilustrujące psalm 150-ty - >...grajcie Panu na harfie...<, przedstawiające putta z instrumentami. W nawie bocznej, w kaplicy Matki Boskiej Różańcowej stoi ołtarz neogotycki wykonany z początkiem XX wieku z płaskorzeźbą z ok. 1948r. Ściany tej kaplicy zdobią współczesne obrazy. W tej nawie znajduje się również kaplica z dwoma manierystycznymi epitafiami z 1573r. - >Chrzest w Jordanie< i >Ukrzyżowanie<.

     
Od 1990r.prowadzone są prace renowacyjne bazyliki, których założeniem jest przywrócenie bazylice dawnej świetności, odtworzenie założeń artystycznych dzieł zdobiących ściany bazyliki.

     W 1998r. 3 października Prefekt Kongregacji Kultu Bożego I Sakramentów ks. kardynał Medina przyznał oleśnickiemu kościołowi p.w. św. Jana Apostoła godność Bazyliki Mniejszej. Godność tę uzyskano dzięki staraniom ks. Kardynała Henryka Gulbinowiczaksiędza infułata Władysława Ozimka - proboszcza parafii.